Từ Bhumi đến Phù Ly, Phù Mỹ, Phù Cát: Dấu vết Chăm – Việt trong hành trình phát triển địa danh tại Bình Định
Trong tiến trình hình thành và phát triển không gian cư trú ở Bình Định, các địa danh như Phù Ly, Phù Mỹ và Phù Cát không chỉ là dấu ấn của một giai đoạn phân chia hành chính, mà còn là kết tinh của ký ức văn hóa gắn liền với sự hòa nhập Chăm – Việt. Việc nghiên cứu từ nguyên và bối cảnh hình thành các địa danh này giúp chúng ta nhận ra tầng sâu lịch sử và khẳng định giá trị việc giữ gìn tên gọi truyền thống trong tái cấu trúc hành chính hiện nay.
Từ Bhumi đến Phù Ly: Dấu tích của vùng đất thịnh đạt
Theo các công trình nghiên cứu về ngôn ngữ và địa danh Chăm như Études Cham (Po Dharma, 1999), Từ điển địa danh hành chính Việt Nam (Nguyễn Quang Ân, 2005), từ “Phù” trong các địa danh như Phù Mỹ, Phù Cát, Phù Ly được xác định là phiên âm từ gốc Bhumi trong tiếng Chăm, vốn có nghĩa là “đất”, “xứ sở”, hay “miền đất cư trú”. Trong tiếng Phạn, bhūmi cũng mang nghĩa “trái đất”, “lãnh thổ”. Tác phẩm cổ bằng Chăm “Nai mai mang Makah” (tạm dịch: Công chúa đến từ xứ Mã Lai) có đoạn thơ ghi rõ: ni bhummi drei taluic, Tapeng agha tabuic, glai cek thu layau,… (Đây xứ Bhummi ta ở cuối / Gốc rễ tróc, rừng núi khô lá…)
Đoạn này nhắc đến một vùng đất có tên bhummi ở phương Nam – được nhiều học giả xác định là vùng đất Cù Mi (tức Phù Mi/Phù Mỹ hiện nay), một nơi cư trú của cư dân Chăm tị nạn vào cuối thế kỷ XVII đến XVIII.
Phù Ly chính là danh xưng gốc, gắn liền với không gian cư trú của người bản địa tại vùng đất này. Trong Hoàng Việt nhất thống dư địa chí (Lê Quang Định, đầu thế kỷ XIX), địa danh Phù Ly xuất hiện như một huyện lớn của phủ Tuy Viễn, trấn Bình Định. Theo ghi nhận của Đại Nam nhất thống chí, phần tỉnh Bình Định (Bản Tự Đức), đến thời Minh Mạng (1832), nhà Nguyễn thực hiện cải cách hành chính quy mô lớn, huyện Phù Ly được tách thành hai huyện mới là Phù Mỹ (phía Bắc) và Phù Cát (phía Nam), nhưng vẫn giữ lại âm đầu là “Phù” – thể hiện sự kế thừa địa danh gốc gắn với đất Chăm cổ.
Yếu tố Phù – lớp trầm tích Chăm; Yếu tố Mỹ, Cát thể hiện khát vọng Việt
Một điểm đặc sắc trong việc đặt tên địa danh Phù Mỹ, Phù Cát là sự kết hợp giữa yếu tố bảo tồn và biến đổi:
“Phù” không phải là từ Hán Việt thông thường (nổi, giúp đỡ, lá bùa), mà mang gốc Bhumi – phản ánh sự tồn tại liên tục của ký ức không gian Chăm trong ngôn ngữ hành chính mới. “Mỹ” (đẹp) và “Cát” (may mắn, tốt lành) là từ Hán – Việt biểu thị ước vọng, mỹ danh mà triều đình Việt và cư dân bản địa mong muốn gắn liền với các vùng đất mới được định danh lại. Cách đặt tên như vậy là biểu hiện cho một chiến lược giao thoa văn hóa: giữ lại căn tính gốc của địa danh (âm Phù), nhưng lồng ghép vào đó những khát vọng mới của cư dân Việt Nam hóa qua việc lựa chọn các từ “Mỹ”, “Cát” – vừa có mỹ cảm, vừa thuận theo phong tục Hán học.
Địa danh trong ca dao chính là ký ức miền của văn hóa dân gian. Dù bắt nguồn từ những thay đổi hành chính, các địa danh này sớm đi vào ca dao như dấu ấn tình cảm của người dân với quê hương:
Theo các công trình nghiên cứu về ngôn ngữ và địa danh Chăm như Études Cham (Po Dharma, 1999), Từ điển địa danh hành chính Việt Nam (Nguyễn Quang Ân, 2005), từ “Phù” trong các địa danh như Phù Mỹ, Phù Cát, Phù Ly được xác định là phiên âm từ gốc Bhumi trong tiếng Chăm, vốn có nghĩa là “đất”, “xứ sở”, hay “miền đất cư trú”. Trong tiếng Phạn, bhūmi cũng mang nghĩa “trái đất”, “lãnh thổ”. Tác phẩm cổ bằng Chăm “Nai mai mang Makah” (tạm dịch: Công chúa đến từ xứ Mã Lai) có đoạn thơ ghi rõ: ni bhummi drei taluic, Tapeng agha tabuic, glai cek thu layau,… (Đây xứ Bhummi ta ở cuối / Gốc rễ tróc, rừng núi khô lá…)
Đoạn này nhắc đến một vùng đất có tên bhummi ở phương Nam – được nhiều học giả xác định là vùng đất Cù Mi (tức Phù Mi/Phù Mỹ hiện nay), một nơi cư trú của cư dân Chăm tị nạn vào cuối thế kỷ XVII đến XVIII.
Phù Ly chính là danh xưng gốc, gắn liền với không gian cư trú của người bản địa tại vùng đất này. Trong Hoàng Việt nhất thống dư địa chí (Lê Quang Định, đầu thế kỷ XIX), địa danh Phù Ly xuất hiện như một huyện lớn của phủ Tuy Viễn, trấn Bình Định. Theo ghi nhận của Đại Nam nhất thống chí, phần tỉnh Bình Định (Bản Tự Đức), đến thời Minh Mạng (1832), nhà Nguyễn thực hiện cải cách hành chính quy mô lớn, huyện Phù Ly được tách thành hai huyện mới là Phù Mỹ (phía Bắc) và Phù Cát (phía Nam), nhưng vẫn giữ lại âm đầu là “Phù” – thể hiện sự kế thừa địa danh gốc gắn với đất Chăm cổ.
Yếu tố Phù – lớp trầm tích Chăm; Yếu tố Mỹ, Cát thể hiện khát vọng Việt
Một điểm đặc sắc trong việc đặt tên địa danh Phù Mỹ, Phù Cát là sự kết hợp giữa yếu tố bảo tồn và biến đổi:
“Phù” không phải là từ Hán Việt thông thường (nổi, giúp đỡ, lá bùa), mà mang gốc Bhumi – phản ánh sự tồn tại liên tục của ký ức không gian Chăm trong ngôn ngữ hành chính mới. “Mỹ” (đẹp) và “Cát” (may mắn, tốt lành) là từ Hán – Việt biểu thị ước vọng, mỹ danh mà triều đình Việt và cư dân bản địa mong muốn gắn liền với các vùng đất mới được định danh lại. Cách đặt tên như vậy là biểu hiện cho một chiến lược giao thoa văn hóa: giữ lại căn tính gốc của địa danh (âm Phù), nhưng lồng ghép vào đó những khát vọng mới của cư dân Việt Nam hóa qua việc lựa chọn các từ “Mỹ”, “Cát” – vừa có mỹ cảm, vừa thuận theo phong tục Hán học.
Địa danh trong ca dao chính là ký ức miền của văn hóa dân gian. Dù bắt nguồn từ những thay đổi hành chính, các địa danh này sớm đi vào ca dao như dấu ấn tình cảm của người dân với quê hương:
- Phù Ly nước chảy quanh co,
Người đi kẻ ở vẫn chờ tin nhau. - Phù Cát đất tốt người đông,
Bốn mùa lúa trổ, gió lồng mây bay. - Phù Mỹ đất rộng trời cao,
Nơi ta gửi nhớ, gửi vào chiêm bao.
Những câu ca bình dị ấy góp phần làm “mềm hóa” lịch sử địa danh, đồng thời gợi nhắc đến ký ức định cư, đoàn tụ và sinh tồn của cộng đồng qua bao thế hệ.
Ngày nay, việc tái cấu trúc đơn vị hành chính cấp xã, huyện là điều không thể tránh khỏi trong tiến trình hiện đại hóa. Tuy nhiên, đổi tên địa danh nếu không cân nhắc kỹ sẽ xóa nhòa ký ức địa phương, làm mất đi dấu tích văn hóa đa tầng – nhất là những vùng đất như Phù Mỹ, Phù Cát, vốn gắn liền với văn hóa Chăm – Việt.
Việc bảo lưu các tên gọi như Phù Mỹ, Phù Cát không chỉ là bảo vệ một cái tên, mà là bảo vệ cả một di sản ngôn ngữ, văn hóa và lịch sử dân tộc trong tiến trình Việt hóa đất Chăm cổ.
Ngày nay, việc tái cấu trúc đơn vị hành chính cấp xã, huyện là điều không thể tránh khỏi trong tiến trình hiện đại hóa. Tuy nhiên, đổi tên địa danh nếu không cân nhắc kỹ sẽ xóa nhòa ký ức địa phương, làm mất đi dấu tích văn hóa đa tầng – nhất là những vùng đất như Phù Mỹ, Phù Cát, vốn gắn liền với văn hóa Chăm – Việt.
Việc bảo lưu các tên gọi như Phù Mỹ, Phù Cát không chỉ là bảo vệ một cái tên, mà là bảo vệ cả một di sản ngôn ngữ, văn hóa và lịch sử dân tộc trong tiến trình Việt hóa đất Chăm cổ.
Tác giả bài viết: Võ Minh Hải - Khoa KHXH & NV, Trường Đại học Quy Nhơn
Ý kiến bạn đọc
Bạn cần đăng nhập với tư cách là Thành viên chính thức để có thể bình luận
Những tin mới hơn
Những tin cũ hơn
